Galiza, Idade Moderna (Resumo)
Co
Reinado dos Reis Católicos, Galiza perde poder de autorregularse. A
península Ibérica participa como parte decisiva da Monarquia
Católica no poder central dun sistema mundial inicial. No XVI o
volumen do comercio atlático multiplicou por oito e dinamizou a
riqueza do continente europeo. Pero as bases económicas daquel
imperio amosaron a súa fraxilidade. O Atlántico constituiuse no
espacio do gran comercio e os países costeiros cambiaron de función
económica, modificaron os cultivos para alimentar unha poboación
crecente. A Galiza do XVII tamén modificou os cultivos e creceu
demográficamente en contraste co resto da coroa de Castela. A
dependencia do centro hispánico da Monarquía debilitou á Galiza
culturalmente e non pudo manter o seu medre interior; demografía e
producción estancáronse.
Demografía:
A
Galiza do Antigo Réxime aparece como relativamente moi poboada e con
crecemento sostido e constante. A natalidade era moderada. A
mortalidade baixa para aquela época. Unha poboación eminentemente
rural e as ciudades non superaron os 20000 h.Pontevedra, no s.XVII
converteuse en refuxio da nobreza nunha decadencia portuaria e
artesanal inacabada. Ferrol foi elexida por Patiño en 1726 para
estaleiro militar.
O
fenómeno migratorio non estivo nunca ausente na Galiza moderna. As
segas ao centro e ao sul da Península, servía para completar os
ingresos familiares. No XVIII, a relación entre recursos e
populación fíxose difícil e apareceu así unha emigración
definitiva.
Producción:
Arredor
do 1500, a clase feudal apropiábase de gran parte do producto
agrario obtido polos campesiños. O ar comercial refrixerou a
economía galega do XVI sen dominar sobre a estrutura agraria
tradicional.Tal comercio impulsou o crecemento das ciudades e das
vilas marítimas:Pontevedra, Vigo, Baiona, Noia, A Coruña, Viveiro e
Ribadeo. A circulación mercantil influiu na extensión da producción
agraria e modificou certas relación sociais.O seu saldo comercial
era excedentario, exportaba ao resto de España algún pescado e
moito gando, madeira a Portugal, viño de Ribadávia a Biscaia.
No
XVII, introducironse novos cultivos na agricultura,intensificouse o
cereal e a ganderia, disminuiu o barbeito, utilizaronse abonos
naturais no estercado e o millo groso substituíu o miudo. Da riqueza
gandeira temos datos abundosos no XVIII. Ampliouse a estabulación
tanto na busca de maior productividade como para obter esterco.
A
actividade pesqueira:
A
actividade pesqueira, que na Idade Media acadara mercados no
Mediterráneo e Atlántico, mantívose no XVI. Pontevedra, cun
importante gremio de mareantes, tiña o control da pesca na Ría e o
monopolio do peixe salgado. Desde 1588 disminuiu a pesca polas trabas
impostas aos barcos que debían levar protección armada doutros
navíos.
Artesanía
e comercio:
A
artesanía galega situouse principalmente no campo. Ata a segunda
metade do XVIII a actividade textil a fabricación era doméstica, a
comercialización era local, incluso se aproveitaba a emigración ás
segas para a venda exterior.A partir de 1750 a produción aumenta, o
sector textil empezou a contar con factorías de inspiración
holandesa e con tecnoloxía británica. En 1692, Salaber abriu unha
factoria de sombreiros, en Sada Roo e Kiel unha de panos finos e
outra de cordelería para a armada, pero non estaban suficientemente
ancoradas no país, eran enclaves frente a unha forte competencia
inglesa que pronto se quedaría con todo o comercio de Latinoamérica
e as factorías galegas derrúnbanse no XIX.
A
construcción de barcos, tivo nos estaleiros militares de Ferrol un
esplendor fugaz no XVIII, que lle deu á cidade un contraste agudo de
crecemento e decrecemento. Outra experiencia local foi a de
Sargadelos, que se inicia por A.R. Ibañez,un mercader enriquecido
mediante a importación de aceite e materia prima para os tecidos. Na
reconquista de Ribadeo polas tropas anti-napoleónicas, a vida de
Ibáñez perigou e morre, pero, a factoria prosegue dirixida polos
seus herdeiros.
Fases
económicas:
A
economía de Galiza non era moi brillante, pero tampouco verificaba
condicións de pobreza.
Hai
unha primeira fase no XVI de leve expansión beneficiada pola
abertura comercial a América. Unha segunda fase de 1580-1630 de
contracción debida a fenómenos monetarios e a outros factores como
a perda do direito de habilitación comercial con América de só ida
concedido á Coruña e Baiona. Drake cercou A Coruña e as milicias
mandadas polos condes de Lemos e de Monterrei acudiron en auxilio da
cidade. Na terceira fase de 1631-1753 é de constante expansión,
freada no Sul durante as guerras de independencia de Portugal, e
relantizada no XVIII. Os prezos disparáronse en 1725, os salarios
reais descenderon; e mentras a España do XVII importaba tecidos e
peixe seco para o consumo e a exportación, Galiza defendía a súa
produción ubicando no rural a artesanía. Os gremios perderon o
control desa produción e os mesmos campesiños eran comerciantes. Na
cuarta fase de 1753-1813 hai un descenso na produción agraria só
parcialmente compensada polo auxe comercial a partir de 1764.
Continúa a alza de presos e o descenso dos salarios reais. A
emigración expresa o custe de tal desaxuste económico e a carencia
dunha política de ruptura.
Sociedade
galega:
A
sociedade da Galiza moderna era estamental; nobreza e clero como
estratos superiores e privilexiados sobre o estado común. O poder
dos grupos privilexiados estaba na extracción de rendas gracias á
propiedade da terra e da fincabilidade urbana. Entre a alta nobreza e
o estado común aparece a fidalguía que desde o XVI crece ata
estabilizarse no XVIII. A nobreza de título fíxose cortesana,
misturándose coa española. As dúas grandes casas galegas, Lemos e
Monterrei quedaron engullidas pola de Alba por sucesivos matrimonios
a finais do XVIII. A fidalguía constituida por fundacións do clero
baseou a sua función na administración dos bens de fundacións
eclesiásticas e nobiliarias. Vive do agro nos pazos e logo
residenciase nas vilas e ciudades como domicilio segundo.
O
clero dividíase en duas ramas paralelas: regular e secular. O maior
número de regulares era o dos monxes, seguido dos mendicantes. Os
mosteiros galegos mais numerosos e as rendas máis abundantes eran
tanto bernardos como bieitos. Os mendicantes influían mais nas vilas
e ciudades mediante a predicación periódica ao rural.
Campesiñado:
A
grande maioría da poboación galega estaba formada por campesiños,
arredor dun 2% competían coa fidalguia rica, outro número reducido
gozaba de altos ingresos e o labrador mediano é un foreiro de duas
hectáreas. Clero e fidalguía son os grandes receptores, o
campesiñado queda só co pan.
Conflictividade
social:
Houbo
unha conflitividade vertical e outra horizontal. Na primeira cabe
enumerar a oposición aos trabucos da Monarquía, as revoltas contra
os señores feudais e o primeiro ludismo. Na segunda figuran os
preitos e campañas sobre os despoxos do clero e fidalguía e destes
dous contra a burguesía emerxente. As rebelións mais encirradas
déronse entre campesiños e señores desde o XVI ao XVIII. En 1696
apareceu unha rebelión contra San Estebo de Ribas de Sil. Contra o
Conde de Monterrei que percibía foros e dereitos señoriais tamen
sostiveron os seus vasalos da xurisdición de Xinzo varios preitos
moi longos. Tamén o conde dwe Lemos tivo preitos e sofreo
algueiradas dos seus solaregos, queixábanse das inxustizas e
ameazas. Esta loita contra os excesos do poder tamén se dirixiu máis
alto, contra os trabucos reais.A suma de opositores, campesiños pero
tamén fidalgos, ergueu un movemento que ameazaba con abranxer toda
Galicia. A conflitividade agachada no seo das clses privilexiadas
mostrouse no intento de transferir terras aforadas a outro foreiro. O
clero posuía máis do 50% das terras cultivábeis e a nobreza parte
do resto, ambos tíñanas dado maioritariamente en foro, a fidalguía
engrosara sobre estos foros e de aí viña a discrepancia cos grandes
mosteiros.
Cultura:
A
análise da cultura galega durante o Antigo Réxime monstra a
disimetría cos restantes centros da coroa castellana. A penetración
da lingua castellana foi lenta, iniciouse cos escribanos, autoridades
civís e eclesiásticas enviadas de afora no XV, XVI e seguintes. Os
mosteiros e conventos, sometidos a autoridades e xestionados por non
galegos como bispados, case na totalidade, abandonaron o galego como
lingua usual. Nos centros de ensino dirou máis tempo o uso do
galego, nos de gramática traballábase sobre o latín e o
castellano; isto mesmo acontecía na universidade de Santiago, as
festas minervais proban a permanencia da fala galega extra-escolar.
No XVIII incidiron grupos foráneos, como sector castellanizante. A
gran producción literaria galega do Medievo desaparece. O primeiro
libro impreso na Galiza foi o Breviario Compostelano. Fronte á
escasez literaria do Renacemento, abunda a plástica e musical. Se o
barroco supuxo unha expansión só comparabel co románico, o
renacemento foi importante. Desde Santiago penetrou en toda Galiza,
traído por artistas europeos. Os Mestres máis coñecidos do
prateresco foron os que levantaron o claustro da catedral de
Santiago, Santa María de Pontevedra, ou Fonseca. A arquitetura
barroca compostelá deu rostro á cidade desde a catedral que
recobriu con torres e fachada. Arquitectos, escultores e pintores
barrocos forman os capítulos máis longos da nosa historia da arte.
Menos forza e penetración tivo o neoclásico.
Institucións
ideolóxicas:
Antes
do Concilio de Trento houbo conatos de reforma cristiá, ía dirixida
aos mosteiros e clero secular, pero buscaba unha catequese máis
persoal dos fieis. Entre os axentes desta reforma houbo bispos,
monxes e frades. A influencia dos xesuitas foi crucial nas clases
nobres e burguesas, mentres os mendicantes seguían máis perto do
estado común e a reforma católica na Galiza do XVI foi absorbida
pola Contrarreforma.
A
igresa galega seguía preocupando e para tela pechada a todo influxo
exterior había un medio eficaz, a Inquisición, que foi o grande
instrumento para modificar a ideoloxia e o comportamento
politicorrelixioso dos galegos.
Ensino:
O
ensino dependía maioritariamente de igresa, numerosas escolas eran
levadas por cregos ou sostidas pola igresa e encargadas a
particulares asalariados. No XVIII foron moitos os concellos que
tomaron interese no establecemento de centros ao seu cargo. A escola
de avenzar non foi obxecto do interese da Monarquía ata Carlos III,
nese reinado aparecen as primeiras normativas sobre a utilización do
castellano como idioma nas aulas. A función castellanizante da
escola empezaba a tomar voos ata constituirse no instrumento
fundamental desa tarefa desde o XIX a hoxe.
Hospitais:
Os
hospitais eran un pouco a síntese do sistema asistencial da época.
Nos máis importantes había médicos no resto eran sitios de
acollida dos enfermos pobres e centros terminais deses mesmos. O
número deles era alto desde o XVI houbo a tendencia a reducir o
número e a mellorar a atención.
Os
ilustrados galegos:
Feixóo
e Sarmiento recollen a insatisfacción das escolas monásticas nas
que os debates contra as imposicións castellanas foran longas.
Feixóo atacou o luxo da nobreza e do clero que resultaba insultante
para un campesiñado empobrecido, Sarmiento flaxela a represión
cultural do funcionarado e do clero foráneo e postula métodos de
educación desde a língua do país.Participou con memoriais na busca
de solución aos problemas da pesca, dos despoxos e do minifundio. Á
sombra un tanto das reformas de Campomanes, apresentaron diferentes
propostas ilustrados como Cornide, Castro, Somoza e Jove.Dentro dos
fisiócratas podemos mencionar a Pedro A.Sánchez e a X.Lucas
Labrada.
Sistema
político, administración:
O
apoio do poder monárquico estaba no exército real de mandos
nobiliarios, nun funcionariado, onde a venda de cargos era habitual.
A política da Monarquia Católica era similar tanto nas colonias
como en territorios moi diferenciados.
Bibliografía
VVAA(Francisco Carballo): Historia de Galia, ed. ANT, Vigo, 1991
Por: Sergio Calvelo Blanco
Subida por Carla Sánchez Edrosa.
A GALICIA DO ANTIGO RÉXIME
A denominación do
Antigo Réxime foi empregada polos revolucionarios franceses para referirse ó
modelo de sociedade existente en 1789, en oposición ó Novo Réxime.Esta etapa,
tamén coñecida Idade moderna,Galicia estaba integrada como unha provincia máis,
na coroa de castilla.Galicia non protagonizou durante esta etapa,acontecementos
desde o punto de vista politivo.As actividades económicas mantiveron un
predominio das actividades agrarias e artesanais.Nos aspectos sociais cómpre destaca-la
consolidación do grupo da fidalguía.Desde o punto de vista das manifestacións
artísticas,floreceron en Galicia dun modo espléndido durante o período do
barroco.
A.Goberno e administración
Unha característica
básica do Antigo Réxime foi a política centralizadora e uniformizadora. Foi
labor dos RR.CC. someter a una nobreza acostumada a gozar de numerosos
privilexios. Galicia funcionou como unha única unidade política e administrativa:
a provincia de galicia ou reino de Galicia.
A.1.Control e uniformización
Galicia viu
sensiblemente recortada a súa autonomía no transcurso do Antigo Réxime.
A.1.1 As primeiras
medidas.
O período comprendido
entre 1480 e 1520 marca para Galicia a etapa de tránsito entre dúas épocas, a
medieval e a moderna. Nesta etapa foron creadas unha serie de institucións de
goberno. Se 1840 foi o ano do inicio do control real sobre o reino de Galicia,
1520 supuxo a confirmación do papel secundario. Esta etapa mereceu diferente
valoración seundo épocas e historiadores, compre destaca-las seguntes:
-Control polítco:
unha das primeiras actuacións dos RR.CC. foi o nomeamento, en 1475 do
Presidente y gobernador de todo el reino de Galicia,con amplos poderes para
gobernar e administrar.A Real Audiencia
foi creada en 1480.En 1578 instalase definitivamente a Real audiencia na
coruña.A viaxe de 1486 foi a culminación do proceso de cambios iniciado do
reinado dos RR.CC.
-Sometemento da
nobreza: O triunfo do bando isabelino na guerra en 1479, permitiu ós RR.CC.
tomar unha serie de medidas tendentes ó definitivo control da nobreza galega,
destacan:
*os señores deben
abandona-las fortalezas, non poden ter encomendas sobre mosteiros,abolición de privilexios.
-Reforma do clero
-Orde pública e paz
interior
-Os correxedores
A.1.2 Reacción
nobiliaria
Trala norte da raíña
Isabel, houbo un retroceso xeral do poder real na coroa de castila.
A.1.3. As reformas
bobónicas.
Sobre as institucións
que viñan funcionando engadiuse no S XVIII a Intendencia, unha institución que
contribuíu poderosamente ó reforzamento do centralismo.
A.2. O goberno galego
Galicida formou parte
da coroa de castilla co título de reino. A representación deste reino
correspondía á Junta del reino.( organismo formado por deputados que se
reunían para tratar asuntos referidos ó conxunto do reino de Galicia).Un dos
aspectos importantes foi o voto en
cortes,perda dos votos para Galicia.
A.3 Organización do territorio
O territorio de
Galicia tivo a consideración dunha unidade, o reino de Galicia. No seu
interior, mantiña unha organización en provincias, primeiro 5 e logo 7.Estas
provincias estaban divididas en concellos (urbanos e rurais) e coutos.
B. GALICIA NA POLÍTICA DA MONARQUÍA HISPANA
A posición periférica
do reino de Galicia,existencia de instuticións de goberno pouco combativas, e a
progresiva centralización levada a cabo por Austrias e Borbóns, condicionan e
ecplican a dependecia da política de Galicia con respecto á política da
monarquía.Os problemas máis significativos estiveron nas cosatas e nas zonas
froteirizas do Sur.
B.1. O problema corsario.
Durante todo o Antigo
Réxime, as costas de Galicia foton obxectode continuos ataques por parte de
barcos corsarios franceses e piratas de varias nacionalidades.
B.2. Ingleses nas costas Galegas
-Ataque á coruña.
Está enmarcado no contexto de rivalidade anglo-española. En conclusión deste
ataque a cidade da couña resistiu un duro ataque.Moitos coruñeses defenderon a
cidade (María Pita, e Juan Varela destacan)
-Ataques á Vigo. Os
ataques máis graves tiveron lugar nas primeiras décadas do século XVIII.As
escuadras inglesa e holandesa lograron o seu próposito, entrando no porto de
Vigo por mar e terra.
B.3. Galicia e a guerra de liberación portuguesa
Contamos con noticias
de problemas entre España e Portugal na zona da fronteira.Entre 1642 e 1668
houbo problemas bélicos na fronteira do Sur de Galicia.Os últimos conflictos
producíronse en 1665 cun ataque portugués,pero as accións non teñen
continuidade,a cuestión parece zanxada,unha vez que Portugal consegue o
recoñecemento definitivo da súa independencia.
C. A POBOACION
Durante o Antigo
Réxime Galicia experimentou un considerable crecemento da poboación, constante
e sostido, pero non foi uniforme.
C.1. Un crecemento sostido pero desigualmente repartido.
-De mediados do
século XV a finais do XVI: trátase dunha é0320poca de expansión xeral en Europa
-De finais do século
XVI a mediados do XVII: A etapa iniciase cunha caída demográfica
-De mediados do
século XVII a finais do XVIII:A poboación recupera o seu ritmo de crecemento
C.2. Os problemas demográficos
-As pestes:Efectos de
mortalidade notables,para evitar contaxios as autoridades establecen unas
normas.
-Crisis de
subsistencias:Eran frecuentes e os seus efectos sobre a poboación orixinaban
unha serie de reaccións en cadea.
-Falta de asistencia
médica e sanitaria:A ausencia de medidas de carácter médico e sanitario
dificultaban o control de enfermidades contaxiosas ou a curación de males.
-En busca de
solución: A emigración actuou como válvula de escape.
D.ECONOMÍA DE BASE AGRARIA
Pódense establecer
catro grandes fases:
-1480-1580: expansión
beneficiada polo comercio colonial, aunmento
da demografía.
-1580-1630: Fase de
contracción .
-1630-1750: Fase
expansiva freada polos conflictos das guerra de liberación portuguesa.
-1750-1808: Fase
clave do reformismo borbónico,orixina unha economía en alza coincidente.
D.1. As
actividades agrarias
D.1.1. Os cultivos
tradicionais.Papel do viñedo.
A consecuencia da
elevación dos presos e da demanda da poboación aparece especialmente o cultivo
da vide.
D.1.2.Os novos
cultivos
Vanse introducir en
Galicia novos productos cun protagonismo fundamental na economía e na dieta
alimenticia de tódolos galegos.
-O millo: explica en
boa medida o crecemento da poboación nos séculos XVII e XVIII
-As patacas:coñecidas
dende había moito tempo pero eran empregadas como alimento do gando porcino.Os
rumores que corrían sobre as enfermidades que orixinaban retrasaron a súa
expansión.
D.1.3.Explotación do
gando e do monte.
Na economía galega do
Antigo réxime xoga un papel fundamental o monte, que era comunal nunha alta
porcentaxe.
D.2 A pesca
Hai unha importante
recesión do sector durande o século XVII.Oixinouse un abandono progresivo da
pesca, que quedou reducida a unha actividade de subsistencia nos períodos nos
que os deixaban libres o servicio da Real Armada
D.3. O desenvolvemento artesanal e industrial
O predominio das
actividades rurais indica un mantemendo das actividades artesanais relacionadas
co mundo agrario.
D.3.1.Actividades do
mundo rural
A principal
actividade productiva directamente co
mundo rural era a textil.Galicia contaba cunha vella tradición do cultivo do
liño.Os curtidos tiveron unha certa relevancia.Desapareceron as ferrerías.
D.3.2.Dous enclaves
industrias:Ferrol e sargadelos
-A construcción naval
de Ferrol constituíu unha importante actividade industrial
-A siderurxia de
Sargadelos:importante experiencia.
D.4.Os intercambios comerciais
Foi un sector
especialmente desenvolvido.
D.4.1 O comercio
interior
Feiras e mercados
eran os lugares tradicionais da transacción comercial.
D.4.2.O comercio
exterior.Os intercambios coloniais.
-Un dos primeiros
intentos de potencia-lo comercion con América foi a creación da Casa da especiería.
-Outro fito
importante en relación co comercio exterior foi a creación dos Correos
Marítimos
-Unha nova oportunidade se lle brindaba a Galicia coa Real Compañía
Comercial de Galicia(oportunidade
desaproveitada).
-Publicaronse os
Decretos de liberdades de comercio.
-En 1785 o rei Carlos III concede á coruña a sede un
Cosulado Marítimo y terrestres.
-Solucións de emerxencia para a crise.(A 1ª medida o corso,
unha actividade mercantil, a 2ª medida foi a trata de negros)
E.SOCIEDADE ESTAMENTAL
Caracteriza o Antigo
Réxime unha organización social baseada no privilexio,trátase dunha sociedade
desigualada desde o punto de vista xurídico.
E.1 Os non privilexiados
Eran
campesinos,traballaban terras que case nunca eran da sua propiedade,podénse
establece-los seguintes grupos: campesinos ricos, campesinos medios,campesinos
pobres
E.2.Os privilexiados
Controlaban a maior
parte da riqueza galega.Basean a sua riqueza económica na percepción de rendas
agrarias derivadas da súa posesión das terras, traballadas e explotadas por
campesinos: -A nobreza,-O clero
E.3.A consolidación da fidalguía
Constitúen un grupo
intermedio entre os propietarios e os usufructuarios.O ascenso e configuración
da fidalguía galega como grupo de poder
explícase pola estructura e organización da propiedade da terra
E.4 A conflictividade social
-Conflictos en torno
ó mar, - Protestas contra os impostos, -Conflictos dos despoxos,-Protestas
contra as levas,-Conflictos cos señores xuridiccionais
F.ENSINO E CULTURA
F.1 Os estudios de primeiras letras
Ler,escribir e contar
eran os obxectivos das escolas de primeiras letras.O tipo de ensinanza nas
escolas de primeiras letras era repetitivo e memoríatico.
F.2 Os estudios superiores
Estaban centrados na
universidade de Santiago
F.3 A ilustración e ilustrados galegos
A nómina de
ilustrados galegos é longa, destacando a dominada pléiade dos doce:Feijoó
Sarmiento,Cura de Fruíme,Francisco de Castro,Cornide ,Sobreira,Pedro Antonio
Sánchez,Rodriguez González,Somoza de Monsoriú,Sande Lago,Herbella Puga,Labrada.
F.3.2.Institucións
ilustradas
-Academia de
Agricultura del Reino de Galicia,-Sociedades Económicas de Amigos del
País,-Real consulado Marítimos e Terrestre.
G.AS MANIFESTACIÓNS ARTÍSTICAS
Tres estilos
artísticos desenvolvéronse en Galicia:
G.1. A arte renacentista
-Estilo
plateresco,-Estilo pluralista,-Estilo herreriano ou escurialense
A escultura
renacentista foi introducida por artistas vidos de fora.A pintura ten escasa
representación en Galicia.
G.2 A arte barroca
Representa para Galicia
unha etapa de plenitude e esplendor artístico.
A arquitectura
relixiosa presenta dous momentos diferenciados:
-Século XVII,para
rematá-la igrexa de San Martiño Pinario (Bartolomé Fernández Lechuga)
-Século XVIII,o
arquitecto máis destacado deste século foi Fernando Casas Novoa.obra o obradoiro.
A arquitectura
civil está representada polos numerosos pazos que se construen en Galicia.
A escultura
barroca galega foi iniciada por Francisco de Mourem introduce os novos
gustos:dinamismo,expresividade,sentimento ,paixón,patetismo,realismo….
A Pintura resulta escasamente significativa.Antonio
puga foi un excelentepintor galego
G.3 A arte neoclásica
A mediados do século
XVIII, unha nova estética moito máis erudita e académia coa que se quere
frena-la exaltación barroca.
A arquitectura, recupera ordes e elemento do mundo
clásico de Grecia e Roma.
A escultura
busca unha beleza puramente formal,moi afastada das apaixonadas e ecpresivas da
época barroca.
A pintura abandona os
xogos de claroscuro tan do gusto do barroco para dar paso a unha pintura de
cores claras e de luz difusa que ilumina por igual toda a composición.
BIBLIOGRAFÍA
ROMERO MASIÁ,Ana, Galicia CC.SS. xeografía e historia, A Coruña, Baía, 1977, 495 pp.
ROMERO MASIÁ,Ana, Galicia CC.SS. xeografía e historia, A Coruña, Baía, 1977, 495 pp.
Subida por Carla Sánchez Edrosa.
Nenhum comentário:
Postar um comentário